Belgica - Expeditieschip

EnglishNederlandsfrançais

[ FR]

Wetenschappelijk expeditieschip (gebouwd in 1884) met on board laboratoria, waarmee Adrien Gerlache de Gomery en zijn multidisciplinair team van wetenschappers in 1897-1899 als eerste Antarctica exploreerden.

Historiek

Van walvisjacht naar wetenschap

De structuur van de Belgica, met op nr. 5 en 6 de laboratoria voor zoölogie en oceanografie [Klik voor uitvergroting]. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 39.

De Belgica begon haar bestaan in 1884 in het Noorse Svelvik, als een driemaster onder de naam ‘Patria’. Het schip was dertig meter lang en was gebouwd uit groenharthout, grenen en eik, met ijzeren verstevigingsplaten boven en onder de waterlijn, als bescherming tegen schurende ijsschotsen. Lange tijd was het vaartuig in gebruik voor de jacht op walvissen en zeehonden in de Scandinavische wateren. Totdat de jonge luitenant Adrien Gerlache de Gomery en zijn vriend Emile Danco het in 1896 in het Noorse Sandefjord opmerkten.

De Gerlache was op zoek naar een schip. Eén laten maken of nieuw aankopen was onbetaalbaar, maar omwille van zijn goed versterkte boeg achtte de lieutenant de Noorse ijsbreker zeer geschikt voor het doel dat hij voor ogen had: een wetenschappelijke expeditie naar de Zuidpool. Zo wisselde de Patria in 1897 dus van eigenaar. Het budget voor de aankoop had de Gerlache in de drie jaar daarvoor via een grote crowd funding campagne onder de auspiciën van de Société royale belge de Géographie verzameld. Hij en de Société hadden daarbij op ondersteuning kunnen rekenen van leden van de Koninklijk Academie en vrijwel de gehele Belgische pers. De rijke industrieel Ernest Solvay had als eerste een genereuze financiële bijdrage geleverd. De Gerlaches initiatief had uiteindelijk ook de unanieme steun van de regering gekregen. Op deze manier was het poolexpeditieproject uitgegroeid tot een nationaal gedragen onderneming. Ook het brede publiek, dat aanvankelijk niet erg gewonnen was een overzees avontuur, warmde geleidelijkaan op. Dat België, een jonge natie zonder eigen vloot, wel eens de eerste Zuidpoolverkenner zou kunnen zijn, was een vleiende gedachte.

Een hoek van het laboratorium.. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 53.

Voor de international gemeenschp van geleerden stond de exploratie van de Antarctische gebieden al langer bovenaan de prioriteitenlijst. Over het Zuidpoolgebied heersten nog heel wat vragen, waarvan de antwoorden de wetenschap in haar geheel vooruit konden stuwen. Door een verkenning van het zuidpoolgebied verwachtte men om meer te weten te komen over de samenstelling en ouderdom van de gesteentelagen van dit gebied, en de vorm van het continent. Ook over het ontstaan van ijsbergen hoopte men meer kennis te verwerven. In verband met het geomagnetische waren er fundamentelere wetenschappelijke vraagstukken: omdat men aanwijzingen had dat in de loop der tijd de Zuidpool van plaats was verander, drong een nieuwe meting van de magnetische Zuidpool zich op. Ook vragen omtrent de werking van de zwaartekracht in gebieden waar de aarde meest was afgeplat waren prangend. Als initiatiefnemers voor een dergelijke wetenschappelijke onderneming had men grote zeevarende naties in gedachten gehad, zoals Groot-Brittannië, de Verenigde Staten of Scandinavische landen. Plannen van de beroemde Zweedse poolreiziger Adolf Erik Nordenskjöld draaiden echter op niets uit. De Gerlache, die zich voor deze reis kandidaat had gesteld, kreeg naar eigen zeggen hierdoor het idee om dan maar zelf het roer in handen te nemen.

Op 16 augustus 1897 voer het schip, dat ondertussen tot 'Belgica' was herdoopt, op de tonen van de Brabançonne de haven van Antwerpen uit. Het vaartuig lag zwaar op het water: in het ruim voerde het onder meer 160 ton steenkolen en 40 ton levensmiddelen, opgeslagen in zo'n tienduizend tinnen kisten mee. Terwijl vroegere, soortgelijke expedities vooral op ontdekking waren gefocust, had de onderneming van de Belgica een zuiver wetenschappelijk doel: het verzamelen van zoveel mogelijk documentatiemateriaal over het Zuidpoolgebied. Met dat doel waren tenten, ski's, sneeuwschoenen, sledes en vis- en jachtgerief aan boord gebracht. Het schip zelf was uitgerust met alle nodige wetenschappelijke apparatuur en sondagetoestellen. Op het dek van de Belgica, net achter de hoofdmast, was een cabine van 4,5 op 3,5 meter getimmerd waarin laboratoria voor zoölogisch en oceanografisch onderzoek waren ondergebracht.

Emile Racovitza, hier aan het werk in het laboratorium van de Belgica, werd de eerste bioloog die de antarctische flora en fauna bestudeerde. Bron: Vandersmissen, "De wetenschappelijke exploratie", 243.

Het team

Het team van de Belgica telde dan ook een aantal zorgvuldig uitgekozen wetenschappers. Een delicate kwestie, aldus de Gerlache, die elk van hen zelf had aangesteld. Wel had hij beroep gedaan op zijn netwerk voor het inwinnen van informatie over geschikte kandidaten. Een benoeming volgde meestal pas na een uitgebreide briefwisseling, waarin de Gerlache zijn kandidaat aftastte. De Pools-Belgische geograaf Henryk Arctowski was de Gerlache aangeraden door een van Arctowski’s hoogleraren in Luik (vermoedelijk Edouard Van Beneden). Arctowski zou het geologisch, meteorologisch en oceanografisch onderzoek voor zijn rekening nemen. Hij zou daarbij worden bijgestaan door een assistent, de Poolse Antoine Dobrowolski, een afgestudeerde biologie- fysica- en chemiestudent van de Universiteit van Luik die hij zelf had aangebracht. Arctowski was ook degene die de Roemeense plantkundige en zoöloog Emile Racovitza aan de Gerlache aanbeval. Waarschijnlijk hadden de twee jonge geleerden elkaar ontmoet op de wetenschapsfaculteit van de Sorbonne. Racovitza, die pas zijn doctoraatstitel had behaald, was een veelbelovende onderzoeker. Arctowski en Racovitza waren net als Danco al vanaf 1896 bij de voorbereidingen van de missie betrokken.

Assistent Antoine Dobrowolski sliep bij de matrozen, maar verwierf bij terugkomst wereldfaam voor zijn onderzoek naar ijskristallen. Bron: Polish "Problemy" monthly, (1956), 14, op: Wikimedia Commons.

Op aanraden van zijn vriend Emile Danco nam de Gerlache ook contact op met Georges Lecointe. Hij maakte Lecointe verantwoordelijk voor navigatie en hydrografie, en stelde hem aan als eerste stuurman. Lecointe was ook de sterrenkundige van dienst. Lieutenant Danco zelf vormde een uitzondering. Als persoonlijke vriend van de Gerlache en medewerker van het eerste uur, was hij als bemanningslid een logische keuze. Danco werd belast met waarnemingen in verband met de aardrijkskundige fysica en geomagnetisme. Toen Danco in 1898 aan boord overleed nam Lecointe de geomagnetische waarnemingen over.

Georges Lecointe, de latere directeur van de Koninklijke Sterrenwacht, vervoegde het team in juni 1897. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 43.

Met een dergelijk multidisciplinair team was de Belgica dus goed uitgerust om geologisch, botanisch, zoölogisch, astronomisch, magnetisch en meteorologisch onderzoek te ondernemen. De wetenschappers zouden daarnaast ook onderzoek doen rond het effect van vriestemperaturen op het menselijk lichaam. Opmerkelijk is de multinationale samenstelling van het team, ongebruikelijk voor die tijd. Bijzonder is ook de leeftijd van de wetenschappers. Allemaal waren ze bij afvaart twintigers, aanstormend wetenschapstalent met zin voor avontuur, hopend om hun naam te vestigen.

Naast wetenschappers waren er aan boord van de Belgica ook nog stuurlui, waaronder de later beroemd geworden Roald Amundsen, een kok en een mecanicien. In de haven van Rio de Janeiro werd het team nog versterkt met de Amerikaanse Frederick Cook. Hij was de chirurg en fotograaf van dienst.

De vangst

Henryk Arctowksi, hier aan het werk in het laboratorium van de Belgica, had Poolse roots, maar liet zich in 1908 tot Belg naturaliseren. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 54.

Al op Vuurland in Argentinië, de laatste halte voor de poolwateren, verzamelde het wetenschapsteam onder leiding van Arctowski interessante stalen van plaatselijke flora en fauna. Na de overtocht van het Drakekanaal zette de Belgica koers naar de Zuidelijke Shetlandeilanden en de baai van Hughes, waarbij men peilde naar de diepte van het bekken tussen Zuid-Amerika en Antarctica (onderzoek dat moest bewijzen dat Antarctica wel degelijk een echt continent is) en de temperatuur van het zeewater op verschillende diepten mat. Het was de Gerlaches stiekeme hoop, zo verklaarde hij achteraf, om ter hoogte van de Hughesbaai een doorgang naar de Weddellzee te vinden. Het idee was om één jaar lang in de Weddellzee aan onderzoek te doen, om daarna koers te zetten naar Victoria Land aan de Rosszee. Daar zouden drie bemanningsleden, waaronder Racovitza en Cook, overwinteren en observaties doen, terwijl de Belgica zich in Melbourne zou herbevoorraden.

Begin februari 1898 bereikte de Belgica het Antarctisch schiereiland. Verder zuidwaarts ontdekte men nieuwe eilanden en kapen, die door de bemanning van de Belgica met de namen van Belgische plaatsen en mecenassen werden bedacht. Het geheel doopten ze tot 'Palmerarchipel'. De bemanning ontdekten er een ijsvrije doorgang tussen het Antarctisch schiereiland en de Palmerarchipel. Ze gaven deze de naam 'Belgicastraat' (nu bekend als de Gerlachestraat). De wetenschappers gingen er herhaaldelijk aan land om onderzoek te doen en pinguïneieren, monsters van mineralen en van de flora, voornamelijk mossen en korstmossen, en zelfs enkele pinguïns te verzamelen. Racovitza bestudeerde er de verschillende soorten robben en vogels. Er werden ook nieuwe planten- en diersoorten ontdekt. De Gerlache en Lecointe, die al snel merkten dat de weinige bestaande kaarten bijzonder onnauwkeurig waren, brachten de hele streek gedetailleerd in kaart. Tot Arctowskis onderzoekstaken behoorde het observeren van atmosferische fenomenen, zoals regenbogen, halo’s en corona’s. Daarnaast noteerde hij weerkundige waarnemingen en hield een logboek van de toestand van het weer bij. Samen met Dobrowolski hield hij ook zeer nauwkeurige tabellen bij van de temperatuur en de diepte van de zee onder het pakijs.

De Belgica zit vast in het ijs. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 171.

In de hoop nieuw land te ontdekken, voer de Belgica in zuidwestelijke richting verder langs pakijs. Toen de Gerlache op 18 februari 1898 inderdaad een bevaarbare doorgang naar het zuiden vond, nam hij het risico. Erg ver raakte de Belgica niet. Begin maart 1898, op 70 graden zuiderbreedte (ter hoogte van de Von Bellinghausenzee?) werd het duidelijk dat de bemanning, ingesloten in het pakijs een Antarctische winter zou moeten trotseren, iets wat toen nog niemand had gedaan.

Ondanks het intreden van de lange poolnacht, de sneeuwstormen, de hevige koude en de tanende gezondheid van de bemanning, ging het wetenschappelijk onderzoek ook nu verder. Van uur tot uur werden meteorologische waarnemingen gedaan, wat de eerste reeks waarnemingen, gespreid over een vol jaar, opleverde. De crew onderzocht ook voor het eerst het Antarctisch plankton en de rijke zeefauna. De organismen die niet konden worden geprepareerd, werden onder een microscoop bestudeerd, uitgetekend en beschreven. Ook gesteenten, sponzen en koraal werden uit het water opgehaald. Men bestudeerde uitvoerig de luchtgesteldheid en dagelijks werden in drie reeksen magnetische metingen verricht.

Op 14 maart 1899 kon de Belgica, nadat de bemanning stukken uit het ijs had gezaagd, zichzelf uit het ijsveld bevrijden. Na een halte op Vuurland zette het schip koers naar België. Daar meerde het op 5 november 1899 aan langs de Antwerpse kade, met in het ruim zijn kostbare vangst: een gigantische massa wetenschappelijke ruwe data, verslagen en beschrijvingen, stalen en specimens, schetsen en micrografiëen, kaarten en foto's van nooit eerder geziene landschappen.

Na de Zuidpoolexpeditie

Metingen van de temperatuur van de zee onder het pakijs. Bron: De Gerlache, Quinze mois en Antarctique, 185.

De reis van de Belgica bleek een mijlpaal in de exploratie van het Zuidpoolgebied. Naast de waardevolle geografische ontdekkingen, was deze expeditie de eerste die diepzeestalen van binnen de Antarctische cirkel naar de bewoonde wereld bracht én de eerste die in het pakijs overwinterde. Na de terugkeer van de Belgica werd een speciale onderzoekscommissie van 78 experten uit binnen- en buitenland, de Commission de la Belgica, opgericht. Deze stelde zich tot doel om de massa ruwe data te onderzoeken. De bevindingen van de wetenschapscrew waren het onderwerp van verschillende lezingen voor de Société royale belge de Géographie, die in 1900 werden gepubliceerd in de bundel Expédition antarctique belge. Sous le Commandement de Adrien de Gerlache, 1897-1899. Tussen 1901 en 1949 verscheen ook de officiële publicatie van Commission de la Belgica, een reeks van tien banden: Expédition antarctique belge. Résultats du voyage du S.Y. Belgica en 1897-1898-1899 sous le commandement de A. de Gerlache de Gomery. Rapports scientifiques publiés aux frais du gouvernement belge. Het was de eerste grootschalige wetenschappelijke studie over het Zuidpoolgebied ooit.

Het bekendste werk van Adrien de Gerlache is het meer narratieve Quinze mois dans l'Antarctique uit 1902. Hij schreef er in detail de perikelen en ervaringen van zijn reis, inclusief voorbereidingen, neer. Het verhaal is doorweven met tal van anekdotes en wetenschappelijke en etnografische wetenswaardigheden. Het werk bevat ook een opmerkelijke en bittere aanklacht over de onmenselijke behandeling van inheemse volken van Vuurland door de kolonisten. Cook publiceerde nog vóór de Gerlache, in 1900, een boek over zijn ervaringen met de Belgica: Through the first Antarctic night, 1898-1899.

Het poolavontuur legde de jonge onderzoekers geen windeieren. Zij kregen allen al snel belangrijke functies, in België of in hun land van herkomst. Kapitein de Gerlache zelf trad toe tot het pantheon van Belgische helden, die de steunpilaren waren waarmee het jonge en kwetsbare België zijn bestaansrecht opeiste. Desondanks verwierf hij in het collectieve Belgische geheugen nooit de hoge plaats die andere poolavonturiers als Frederick Cook, Roald Amundsen en Ernest Shackleton in hun landen van oorsprong kregen.

Nieuwe wetenschapshorizonten

In de decennia na de grote poolexpeditie voer de Belgica nog verschillende malen uit voor wetenschappelijke expedities. Samen met Philippe, hertog van Orléans (1869-1926), zoon van de graaf van Parijs, exploreerde de Gerlache meermaals de noordelijke poolwateren. In 1905 onderzochten zij samen de zeeën rond Groenland, wat leidde tot de publicatie van het rijk geïllustreerde Croisière Océanographique accomplie à bord de la Belgica dans la mer du Grönland. Tijdens deze reis werd ook een tot dan toe onbekend eiland ontdekt, dat van de Duc de naam 'Ile de France' kreeg. Daarnaast ontdekten ze ook een zandbank, die ze de naam 'Belgica-bank' gaven. In 1907 zette de Belgica, die ondertussen op een Noorse scheepswerf was opgekalefaterd,koers naar de Karazee, waarbij het een tijdlang in het pakijs gevangen zat. Wetenschappelijke bijdragen hierover zijn gepubliceerd in Campagne arctique de 1907. Een derde exploratietocht in 1909 leidde hen samen naar de oostkust van Groenland, Spitsbergen en Franz-Josephland.

Het einde van de wetenschapsmissie van de Belgica

In 1916 werd de Belgica verkocht aan het Norske Spitsbergensyndicat´ voor de transport van steenkool. Bij deze transactie werd de Belgica herdoopt tot ‘Isfjord’. Hierna deed het schip nog enkele decennia dienst als drijvend visverwerkend bedrijf en daarna als drijvend munitiedepot. Doorheen de jaren werden ook een groot aantal aanpassingen aangebracht aan het schip. In 1940 tijdens Duitse bombardementen kwam het schip tot zinken in de wateren voor Harstad in Noorwegen..

Archeologie en berging van het wrak

In 1990 ontdekten duikers op 22 meter diepte een scheepswrak, maar pas in 2006 werd definitief vastgesteld dat het om het wrak van de Belgica ging. In augustus van dat jaar trok een team duikers van het Belgica Genootschap naar Noorwegen om er de conditie van het scheepswrak in detail vast te stellen. Momenteel is men bezig met de berging en overbrenging naar België van enkele speciale artefacten van het schip. Het vaartuig volledig overbrengen lukt niet meer, daarvoor is het in te slechte staat.

Ondertussen is ook een replica in opbouw van de Belgica te bewonderen op de New Belgica bezoekerscentrum en werf in Boom.

Referenties

• De Gerlache, Adrien Quinze mois en Antarctique, 1902.
• Lecointe, Georges, Arctowski, Henryk en Racovitza, Emile, Expédition antarctique belge. Résultats du voyage du S.Y. Belgica en 1897-1898-1899 sous le commandement de A. de Gerlache de Gomery. Rapports scientifiques publiés aux frais du gouvernement belge. Conférences faites par MM G. Lecointe, H. Arctowski, et E. Racovitza, membres de l'expédition, Brussel, 1900.
• Expédition antarctique belge. Résultats du voyage du S.Y. Belgica en 1897-1898-1899 sous le commandement de A. de Gerlache de Gomery. Rapports scientifiques publiés aux frais du gouvernement belge, Antwerpen. Met boekdelen:
  • Arctowski, Henryk en Thoulet, J., Océanographie: Rapport sur les densités de l'eau de mer observées à bord de la Belgica, 1901.
  • Barrett-Hamilton, G.E.H., Zoologie: Seals, 1901.
  • Arctowski, Henryk, Météorologie: Phénomènes optiques de l'atmosphère. Journal des observations de météorologie optique faites à bord de la Belgica, 1902.
  • Attems, C., Zoologie: Myriapodes, 1902.
  • Dobrowolski, Antoine, Météorologie: Observations des nuages, 1903.
  • Carlgren, O., Zoologie: Actinarien, 1903.
  • De Man, J.G., Zoologie: Nématodes libres, 1904.
  • Bürger, O., (1904). Zoologie: Nemertinen, 1904.
  • Arctowski, Henryk, Météorologie: Rapport sur les observations météorologiques horaires, 1904.
  • Dollo, Louis, Zoologie. Poissons, 1904.
  • Waters, Arthur, Zoologie. Bryozoa, 1904.
  • Bommer, Elise, Rousseau, Mariette en Leboucq, Hector, Botanique: Champignons, 1905.
  • Bergroth, E., Zoologie: Insectes. Hémiptères. Résultats, 1906.
  • Böhmig, L., Zoologie: Turbellarien, 1908.
  • Cernosvitov, L., Zoologie: Oligochètes, 1935.
  • De Wildeman, E., Botanique: Observations sur des algues rapportées par l'Expédition antarctique de la Belgica, 1935.¨
  • Dilwyn John, D., Zoology: Crinoidea, 1935.
  • Fauvel, P., Polychètes, 1936.
  • Giesbrecht, W., Zoologie: Copepoden. Résultats, 1902.
  • ... [zie meer op VLIZ]
• Vandersmissen, Jan, "De wetenschappelijke exploratie", in: Robert Halleux, Geert Vanpaemel, Jan Vandersmissen en Andrée Despy-Meyer (red.), Geschiedenis van de wetenschappen in België 1815-2000, Brussel: Dexia/La Renaissance du livre, 2001, vol. 1, 240-244.
• Website van het Belgica-Genootschap, geraadpleegd op 27/07/2016. Met kaarten, rapporten en foto’s.
• Website van het project New Belgica, geraadpleegd op 27/07/2016.

Noten

<references>