De coulissen van de wetenschap: vrouwelijke geleerde netwerken
Informele wetenschapsnetwerkenNaast wetenschappelijke instellingen bestonden ook fora met een vrijere toegang, zoals wetenschappelijke congressen. <ref>Hoewel affiliatie met een bepaalde universiteit of wetenschapsinstituut voor deelnemers gebruikelijk was, was het niet nodig om een vaste universitaire positie te bekleden. Vrouwelijke beroepswetenschappers waren, indien ze aan een universiteit waren verbonden, veelal tijdelijke assistent of werkleiders.<ref> Hier konden vrouwelijke wetenschappers banden smeden buiten instituten om. Zij konden er geïnstitutionaliseerde en zelfs gerenommeerde wetenschappers ontmoeten via een persoonlijk één-op-één contact. Eventueel lieten deze contacten hen dan weer toe om andere niet-geïnstitutionaliseerde wetenschapsfora te ontsluiten, zoals tijdschriften en genootschappen. Om een artikel gepubliceerd te krijgen kon men inderdaad beter iemand van de redactieraad kennen. En om toe te treden tot een genootschap moest een kandidaat-lid meestal door twee leden worden voorgedragen. Eens toegang tot het tijdschrift of genootschap lagen nieuwe contacten binnen bereik.
Wetenschappelijke transmittersOpmerkelijk vaak waren vrouwelijke wetenschappers werkzaam binnen slechts één fase of luik van het wetenschappelijk onderzoek. Met andere woorden: in de plaats van een onderzoek uit te voeren vanaf dataverzameling tot publicatie, concentreerden vele vrouwelijke wetenschappers zich op één facet van de wetenschappelijke bedrijvigheid. Mogelijke redenen waren een gebrek aan toegangspoorten tot tijdschriften, of conventies die vrouwen verhinderden om op de voorgrond te treden. De wetenschapsactiviteit van Hélène Durand past goed in dit plaatje: op advies van haar vader, de plantkundige Theophile Durand, en een aantal andere plantkundigen, legde Durand zich toe op botanisch tekenen. Ze maakte haar leven lang botanische tekeningen voor wetenschappelijke publicaties van de wetenschappers van de Plantentuin en kopieerde illustraties uit boeken die voor de Plantentuin te duur waren. Op geen enkel moment ondernam ze zelf plantkundig onderzoek of publiceerde ze bevindingen…nochtans bezat ze een universitair diploma in de plantkunde. De rol van Durand was er een van ‘transmitter’. De taak die zij zichzelf als wetenschapper gaf, was die van het overleveren van informatie. Met die informatie konden anderen –gevestigde wetenschappers – vervolgens aan de slag.<ref>De term ‘transmitter’ of ‘cultural transmitter’ wordt vooral gebruikt in het kader van vertaalactiviteit en literaire productie. Zie: Petre Broomans (red.), From Darwin to Weil: Women as Transmitters of Ideas, 2009 en Broomans, Petra, Van Voorst, Sandra en Smits, Karina (red.), Rethinking Cultural Transfer and Transmission: Reflections and New Perspectives, Eelde, 2012.<ref>
VriendschapsbandenDeze op het eerste zicht ‘buiten-wetenschappelijke’ netwerken waren interessant, omdat ze de niet-geïnstitutionaliseerde wetenschapper vaak toch weer op het pad van wetenschappelijk nuttige contacten brachten, onbewust of bewust. Dat laatste was wellicht het geval bij de ambitieuze Bertha De Vriese. Zij trad als jonge vrouw toe tot Reiner Leven, een lebenreformgenootschap aan de Universiteit van Gent. Mogelijks kwam ze in aanraking met dit genootschap via haar collega en medewerker, de bekende kinderdokter-filantroop Adolphe Miele. Miele was een kennis van Reiner Leven-oprichter George Sarton en een intimus van Edward Anseele. Reiner Leven had niets met wetenschap te maken, maar stelde De Vriese wel in staat om contacten te onderhouden met Sarton en zijn echtgenote, met andere wetenschappers zoals Paul Van Oye en Joseph Charles Bequaert, en met verschillende vrouwelijke studenten waaronder Vera Tordeur. Op deze manier maakte de Vriese ook deel uit van het groter netwerk van Reiner Leven, dat bestond uit Gentse hoogleraars, progressieve kunstenaars en opiniemakers, waaronder de Lovelings, Anseele, Hendrik de Man, Frits van den Berghe en Jozef Vercoullie, met wiens zoon de Vriese huwde, en ook wetenschappers zoals ook Julius Macleod, wellicht ook diens vrouw Fanny Lava en de familie Fredericq. Op deze manier komt een complex egonetwerk bloot te liggen, met ook verschillende wetenschappelijke connecties. Het is opvallend dat De Vriese tot het genootschap toetrad vlak nadat dat ze er na een heel aantal hopeloze pogingen niet in slaagde haar post als assistent aan de geneeskundefactulteit te verlengen. Mogelijks was de toetreding een strategische zet om haar academische netwerk te behouden.
Het netwerk van Cupido<{|style"border="0" align="right" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=10px |
|
Hannon als gastvrouw met familievriend James Ensor in de tuin van het gezin. |
Br/>Misschien wel belangrijkst waren de netwerken van familiale aard. Vaders, ooms of huisvrienden met een hoogleraarschap of een functie aan een wetenschappelijke overheidsinstelling konden voor een vrouw met wetenschapsambities deuren openen die anders gesloten zouden zijn gebleven. Speciale plaats wordt ingenomen door de wetenschapper-partner. Het is opvallend – zij het niet onlogisch- dat heel wat studentes op de aulabanken hun latere echtgenoot ontmoetten. Anderen vonden in de huiselijke vriendenkring hun toekomstige. Dit netwerk biedt zo een boeiende mix van het persoonlijke met het zakelijke-wetenschappelijke.
Partners speelden niet zelden een belangrijke rol in de wetenschapscarrière van hun echtgenoot. Via zijn geïnstitutionaliseerde positie had de vrouw toegang tot personen en zaken waartoe ze anders geen toegang zou hebben gehad. Ze kon als het ware via haar echtgenoot zijn institutioneel netwerk exploiteren, en dat op een respectabele manier. Elise Destrée raakte via haar man, de botanicus Charles Bommer, in contact met Plantentuindirecteur Francois Crépin, die haar toegang verleende tot de rijke bibliotheek en collecties van de rijksplantentuin. Julius Macleod bepleitte dan weer een plekje in het tijdschrift waarbij hij in de redactie zat voor een vertaling van zijn vrouw Fanny Lava]].
Wetenschappelijk werk van getrouwde vrouwen lag niet zelden in dezelfde lijn van de wetenschappelijke activiteit van de echtgenoot. In de klassieke literatuur heet dit dan dat de vrouw haar man assisteerde. In feite kunnen we ook omgekeerd stellen dat de vrouw haar echtgenoot inzette in haar netwerk als een uitweg tot publicatie. Een win-winsituatie, want ook voor de man leverde dit heel wat op. Toen Lava Kropotkins werk over evolutieleer vertaalde, voegde Julius daar een voorwoord aan toe. Hij deed dit, zo blijkt, uit propagandistische redenen. Deze werden mooi verwoord door een criticus, die Lavas vertaling van Kropotkin reviewde: "Het feit dat hij [Julius] niet is teruggedeinsd om zijn naam te verbinden, in deze kwestie, aan dien van Kropotkin, doet ons met méer verlangen dan te voren uitzien naar het verschijnen van Macleods boek over natuurkunde der maatschappijen.” Lava en MacLeod bleken samen op een zorgvuldige manier een netwerk van progressieve vrijdenkende personen te hebben opgebouwd, allen personen die liefhebberden in anarchistisch gedachtegoed en natuurwetenschappen en bij wie ze hun gezamelijk project, de evolutieleer van Darwin konden propageren, hij via origineel natuurwetenschappelijk onderzoek, zij via welbewust gekozen vertalingen.
|}
Bibliografie
- Diser, Lyvia, The role and place of networks in the female scientist’s biography, onuitgegeven paper naar aanleiding van Congres: Heroic journeys? Networks of women scientists in the late nineteenth and early twentieth century, Brussel, 16 juni 2015.
Noten
- ↑ Let wel, ook voor mannen waren niet-geïnstitutionaliseerde netwerken van groot belang voor hun wetenschapscarrière. Maar in tegenstelling tot vrouwen steunden zij niet uitsluitend op dit soort netwerken.