View source for Wetenschapspaleizen. De universitaire bouwwoede van de jaren 1870

<div style="text-align:right;">[[:Category:Thematische notities|<font color="2F4F4F">''| Naar de Verhalengalerij''</font>]]</div>
<div style="text-align:right;">[https://www.bestor.be/wiki/index.php/Les_palais_des_sciences._Les_b%C3%A2timents_universitaires_des_ann%C3%A9es_1870 FR]</div>__NOTOC__
[[category: Thematische notities]][[category:Plaatsen van wetenschap]]
{|style="width:75%;" align="center"
| 
[[Image: plateaugentinstituut.jpg|center|none|Bron: www.architectuur.ugent.be]] 
<br/>
'''Le palais des bêtes… Zo noemden de Luikenaren het nieuwe instituut voor zoölogie. De kritieken op de universitair gebouw waren niet mals. Maar toch, vijand en bewonderaar waren het erover eens dat het bouwwerk vorstelijke allures had: een beestenpaleis, maar niettemin, een ''paleis''! En het Luikse laboratoriumpaleis was niet het enige dat rond die tijd in de steigers stond. Laboratoria hadden zich in de late de negentiende eeuw in snel tempo ontpopt tot symbolen van moderniteit en vooruitgang. Door ze te etaleren in prestigieuze gebouwen verduidelijkten universiteiten hun ambities om de nieuwe ''places to be'' voor wetenschappelijk onderzoek en debat te worden.'''  

<Br/>
{|style="border="0" height="280" align="left" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: kekule.jpg |520x240px|none]] 
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''August Kekulé was gevormd in de ''research school'' van Justus Liebig.'''
|}
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px"> Zolders en achterkamers</div>
<br/>In de jaren 1870 ontwikkelde zich aan de Belgische universiteiten het idee dat experiment en practicum essentieel waren in modern onderwijs en onderzoek.<ref> De Duitse universiteiten met hun onderzoeks- en onderwijslaboratoria golden daarbij als lichtend voorbeeld. Veel Belgische wetenschappers kwamen begeesterd terug van een studieverblijf bij hun Germaanse collega’s, klaar om ook aan de eigen universiteit een ‘laboratoriumrevolutie’ te ontketenen.</ref> Gedaan met zuiver ''ex cathedra'' onderricht! Studenten wetenschappen en geneeskunde moesten vanaf nu ook laboratoriumtechnieken onder de knie krijgen en, waarom niet, origineel onderzoek uitvoeren. Dit had grote gevolgen voor de organisatie van het wetenschappelijk onderwijs. Vele professoren verzochten het bestuur om een eigen onderwijs- en onderzoekslaboratorium. De vanuit Duitsland overgekomen [[Kekulé, August (1829-1896)|August Kekulé]] was de eerste die er eentje kreeg: al in 1862 stelde het Gentse universiteitsbestuur hem een gloednieuw laboratorium voor het onderwijs in chemische onderzoekstechnieken ter beschikking. De andere professoren hadden blijkbaar niet zoveel invloed als Kekulé. In de al overbevolkte universiteiten waren enkel nog de meest armoedige achterlokalen en benepen zolderruimten beschikbaar. De Leuvense professor [[Henry, Louis (1834-1913) |Louis Henry]] kreeg in 1871 dan wel de nodige ruimte voor een bescheiden scheikundig laboratorium – rector Paulin Ladeuze sprak met gemengde gevoelens over deze ‘wrat, gekweekt op een vleugel van het Pauscollege’.<ref>Ladeuze, geciteerd in Mark Derez, Jo Tollebeek en Geert Vanpaemel (red.), ''Album van een wetenschappelijke wereld – De Leuvense universiteit omstreeks 1900'', Leuven, 2012.</ref> Maar Henry's collega [[Carnoy, Jean-Baptiste (1836-1899)|Jean-Baptiste Carnoy]] had minder geluk: hij moest eigen middelen aanspreken voor een laboratorium voor onderwijs in microscopietechnieken. Gents hoogleraar [[Van Ermengem, Emile (1851-1932)|Emile Van Ermengem]] vond voor zijn laboratorium voor bacteriologische ontledingen een onderkomen in een oud timmeratelier. Andere docenten visten achter het net: zij ontvingen studenten noodgedwongen in hun huislaboratorium. 


<br clear="all">
{|style="border="0" height="530" align="right" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: institutanatomiqueliege.jpg|740x360px|none]] 
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''Het Luikse Institut Anatomique had de allures van een stadspaleis.''' <small>Bron: Jean Housen op: ''Wikimedia Commons''.</small>
|}
<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px">Paleizen als verzinnebeelding van vooruitgang </div>
<br/>In het laatste kwart van de negentiende eeuw werd het ook beleidsmakers duidelijk dat de wetenschapsinfrastructuur van de Belgische universiteiten met plakband aaneenhing. Als de universiteiten wilden voldoen aan de wet Delcour (1876), die practica voor studenten verplichtte, dan moest daar pecunia tegenover staan. Onder stimulans van eerste minister Walthère Frère-Orban kwam de overheid in 1879 over de brug met een financiële injectie van maar liefst 4,5 miljoen frank, ‘à diviser entre les universités.’ Onder de rijksuniversiteiten weliswaar. Voor de vrije universiteiten van Leuven en Brussel was geen overheidsbudget voorzien. 

<br/>In [[Universiteit van Gent|Gent]] hoefde men niet lang na te denken over een nuttige besteding van de som. De faculteit Wetenschappen aan de Voldersstraat barstte uit haar voegen. Een gloednieuw, modern instituut, met onder één dak verschillende wetenschapsdisciplines, dat was de toekomst. En van meet af aan was duidelijk: dit keer zou wetenschap grandeur uitstralen. Niet alleen het bouwplan, ook de locatie vormde het voorwerp van een uitgebreide voorstudie. En daarbij was het etaleren van de grootsheid van het toekomstig instituut een belangrijke overweging. Voor het majestueuze, hogerop gelegen Citadelpark, uitverkoren site van het universiteitsbestuur, bleken echter praktische bezwaren. Gekozen werd ten slotte voor een meer praktische, centraal gelegen site. In 1890 was het nieuwe [[Instituut van de Wetenschappen - Universiteit Gent |instituut aan de Plateaustraat]], na acht jaar in de steigers, officieel af. Al betreurde het universiteitsbestuur het dat de dichtbebouwde Blandijnsite het instituut niet dat verheven cachet gaf, het moest toegeven dat het geheel een monumentale indruk gaf. Met zijn neoclassicistische gevel schreef het gebouw zich architecturaal in de antieke kenniscultuur in. De combinatie met de kostbare bouwmaterialen - Franse kalkzandsteen en arduin – maakten het gebouw tot een waar wetenschapspaleis, dat omwonenden en bezoekers imponeerde. 

<br/>
{|style="border="0" height="530" align="left" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: institut pharmaliege.jpg |720x340px|none]] 
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''Het Luikse Institut de Pharmacie was gelegen in de universitaire plantentuin.''' <small>Bron: ''Le mouvement scientifique''.</small>
|} 
De keuze van de Gentse bouwcommissie voor één enkel reuzeninstituut was tegengesteld aan de oplossing die [[Universiteit van Luik|Luik]] koos. Met een aanzienlijk grotere hap van de budgettaire koek – bijna 3 van de 4,5 miljoen – was de horizon van mogelijkheden voor Luik wel wat breder.<ref>Gent ontving 2.321.000 frank en Luik 2.750.000 frank.</ref> Men koos er voor een ambitieus infrastructuurplan met, naar Duits voorbeeld, aparte gebouwen per discipline. In de rue de Pitteurs verrees tussen 1883 en 1886 het [[Institut Anatomique Auguste Swaen - Universiteit Luik|Institut Anatomique Auguste Swaen]]. Niets was aan het toeval overgelaten om van dit instituut een speerpunt van moderniteit te maken. Professoren [[Swaen, Auguste (1847-1929 )|Auguste Swaen]] en [[Félix Putzeys]] hadden verschillende studiereizen richting belangrijke instituten achter de rug. Hun observaties waren gebundeld en door architect Lambert Noppius in een gedetailleerd masterbouwplan omgezet. Ten slotte was er gekozen voor een neogotische uitvoering. Deze ongewone bouwstijl voor een kennisinstituut verleende het gebouw een luxueuze, wereldse uitstraling, waarmee het zich moeiteloos kon meten aan de andere recent verrezen neogotische stadspaleizen, het postgebouw en het Palais du Gouverneur.  Ook een andere instelling die rond deze tijd werd gebouwd, het drie torens tellende [[Institut Astrophysique - Universiteit Luik|Astrofysisch Instituut]], werd in neo-middeleeuwse stijl uitgevoerd. Bovendien kwam ze op een schitterende locatie te liggen: de heuvel van Cointe, temidden van een weelderig park dat het jaar tevoren door de Belgische overheid was aangekocht. In 1883 werden ook het [[Institut de Botanique - Universiteit Luik|Botanisch Instituut]] en een [[Institut de Pharmacie - Universiteit Luik|Institut de Pharmacie]] ingehuldigd. Met zijn indrukwekkend neoclassicistisch fronton, gedragen door vier zuilen, moest de laatste niet onderdoen voor de paleizen van de wetenschapsfaculteit. 


<br clear="all">
<br/>
{|style="border="0" height="530" align="right" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: institut physiologieliege.jpg|700x320px|none]] 
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''Léon Frédéricq assisteerde in de uitvoering van het Luikse Institut de Physiologie.''' <small>Bron: ''Le mouvement scientifique''.</small>
|}
<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px"> Lokaas voor talent</div>
<br/>Het Luikse [[Institut de Physiologie Léon Frédéricq - Universiteit Luik|Institut de Physiologie]] in 1888 overklaste met zijn 1100 vierkante meter, uitgestrekt langs de Place Delcour, alle eerdere bouwondernemingen. Het maakte indruk op de genodigden van de universiteit. 'L'Institut de physiologie et celui de zoologie sont des véritables palais', noteerde een Franse fysioloog.<ref>''Lyon Médical'', 23 okt 1892, 277. Geciteerd in : Université de Liège. Esquisse historique sur les bâtiments universitaires'', 23.</ref> Met een dergelijk prestigeproject konden grote of beloftevolle geleerden aan de haak geslagen worden. En inderdaad, nog voor de bouw aanvang had genomen had Luik de jonge ambitieuze fysioloog [[Frédéricq, Léon (1851-1935)|Léon Fredericq]] binnengehaald. Het hielp dat Frédéricq behoorlijk teleurgesteld was in het Gents universiteitsbestuur - dit bestemde het  overheidsbudget haast integraal voor voor de wetenschapsfaculteit en de Speciale Scholen. Frédéricq, die kind aan huis was in de befaamde mariene stations van Roscoff en Straatsburg, vond in Luik wél de hypermoderne infrastructuur die hij nodig had voor zijn onderzoek. Als hoogleraar in Luik verwierf hij internationale faam voor zijn fysiologische studies van vertebraten. In Gent daarentegen viel na het vertrek van Frédéricq het beginnend onderzoek in experimentele fysiologie stil. Toen in 1885 ook Frédéricqs opvolger[[Nuel, Jean-Pierre (1847-1920)| Jean-Pierre Nuel]] na een afgeketst verzoek om een modern instituut naar Luik overliep, lag de Gentse afdeling op apegapen. 
<br clear="all"> 
{|style="border="0" height="530" align="left" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: institut de zoölogieluik.jpg|700x320px|none]] 
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''Het Luikse Institut de Zoologie herbergde onder andere laboratoria, preparatiezalen, een museum en een bibliotheek.''' <small>Bron: Velvet, op: Wikimedia Commons.</small>
|}
Hetzelfde gold voor de Luikse hoogleraar zoölogie [[Van Beneden, Édouard Joseph Louis Marie (1846-1910) |Edouard van Beneden]]. Hij ging niet in op een aantrekkelijke aanbod van de Universiteit van Praag, maar koos ervoor in Luik te blijven, op vóórwaarde dat de universiteit hem een hypermodern onderzoeksinstituut ter beschikking stelde, gebouwd en ingericht volgens zijn plannen. Zo gebeurde het ook: dit [[Institut de Zoologie Edouard Van Beneden - Universiteit Luik|imposante instituut]], geïnspireerd op het befaamde onderzoeksinstituut van Jena, werd de bekroning van de [[Instituts Trasenster - Universiteit Luik|‘Instituts Trasenster’]].<ref>Naast de al vermelde instituten voor astronomie, anatomie, plantkunde, farmacie, fysiologie en dierkunde, telden de zogenaamde [[Instituts Trasenster - Universiteit Luik|‘Instituts Trasenster’]] nog twee instituten voor scheikunde op de quai Rooseveldt.</ref> Met zijn monumentale gevel met drie rijk gedecoreerde frontons in blauwe steen en zandsteen domineerde het instituut de kade waarlangs het in zijn volle lengte uitgestrekt lag. De boodschap was niet mis te verstaan: voor experimentele biologie was Luik voortaan de ''hotspot''. Onder Van Benedens directeurschap vestigde het [[Institut de Zoologie Edouard Van Beneden - Universiteit Luik|Zoölogisch Instituut]] een internationale reputatie in marien onderzoek en evolutionaire morfologie. 

<br/>Het ontging de Luikse stadsbewoners en lokale pers niet dat de universiteit kosten noch moeite had gespaard. Vooral het paleis aan de Maas was in één woord magnifiek. Misschien wel té magnifiek voor wetenschappelijk tijdverdrijf…? Dat hoogleraar Van Beneden zijn persoonlijke vertrekken in het paleis even vorstelijk had laten stofferen, was een gemene roddel, maar wel een die met name de ''Gazette de Liège'' aangreep om luid te protesteren over zoveel geldverspilling voor een beestenpaleis.<ref>"Un palais des bêtes", ''La Gazette de Liège'', 1-2 maart 1886.</ref> Dat het al dan niet bezitten van dergelijk instituten rechtstreeks zorgde tot het aantrekken of verliezen van talent, leek hier van weinig tel. Universiteitsvertegenwoordigers en stadsbewoners zaten duidelijk op een andere golflengte. 


<br clear="all">
<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px">Leuven en Brussel </div>
{|style="border="0" height="530" align="right" valign="bottom" cellpadding=0px cellspacing=15px  
|[[Image: dissectiezaalinstitutanatomiebrx.jpg |620x240px|none]]
|[[Image: auditoriuminstitutphysiologiebrx.jpg|620x240px|none]]  
|-align="left" valign="top"
|width="100"|'''De dissectiezaal van het Brusselse Institut d'anatomie.''' <small>Bron: ''Le mouvement scientifique.''</small>
|width="100"|'''Auditorium in het Institut Solvay de Physiologie.''' <small>Bron: ''Le mouvement scientifique.''</small>
|} 
<br/>Met lede ogen zag de [[Universiteit van Leuven]] al die bouwwoede aan. De katholieke universiteit kampte in 1870 met dezelfde infrastructurele ademnood. Maar financieel soelaas kwam er niet. Leuvense hoogleraren noemden de jaarlijkse dotaties en tussentijdse subsidies van de overheid aan de rijksuniversiteiten buitensporig, een strategie van de liberalen om Leuven weg te concurreren.<ref>Tijdens de laatste 25 jaar was de jaarlijkse dotatie van de rijksuniversiteiten verdubbeld en de toedeling voor materiële uitrusting verdriedubbeld.</ref> De eigen inkomsten - uit collegegelden, collectes en gulle schenkingen – lieten niet toe om mee te doen in de wedloop van wetenschapspaleizen. Niettemin deden universiteitsbestuur en hoogleraren inspanningen om de wetenschappelijke infrastructuur te vernieuwen en zo de verplichtingen van de wet van 1876 na te komen.<ref>Ook de toename van de studentenaantallen maakte een uitbreiding onvermijdelijk.</ref> In deze periode werden onder meer het [[Rega-Instituut]] en het [[Carnoy-Instituut - Universiteit Leuven|Cytologisch Instituut]] (Villerscollege, later Carnoy-Instituut), met laboratoria voor microscopie en embryologie, in gebruik genomen. Dat laatste was volledig via fondsenwerving en met eigen middelen van de hoogleraren [[Carnoy, Jean-Baptiste (1836-1899) |Jean-Baptiste Carnoy]] en [[Verriest, Gustaaf (1843-1918)|Gustave Verriest]], bekostigd. Ook het [[Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Leuven|Landbouwinstituut]] en de [[Brouwerijschool]] werden met onder meer laboratoria uitgebreid. Al deze ondernemingen waren eerder verbouwingen dan grootschalige bouwprojecten: opknap- en aanpassingsoperaties van oude colleges, kloosters en woonhuizen, waarmee – althans qua infrastructuur – de achterstand ten opzichte van de rijksuniversiteiten niet kon worden weggewerkt. Soms slaagde ‘de in materieel opzicht ontberende universiteit er toch in om 'intellectueel boven zichzelf uit te stijgen'<ref>Geciteerd uit: Mark Derez, “De universiteit omstreeks 1900 in een fotoalbum”,  in: Mark Derez, Jo Tollebeek en Geert Vanpaemel (red.), ''Album van een wetenschappelijke wereld – De Leuvense universiteit omstreeks 1900'', Leuven, 2012, 51.</ref>: het [[Carnoy-Instituut - Universiteit Leuven|Cytologisch Instituut]] ontwikkelde zich onder de leiding van [[Carnoy, Jean-Baptiste (1836-1899) |Carnoy]] tot een internationaal gerenommeerd onderzoeksinstituut.

<br/>Aan de [[Universiteit van Brussel|vrije universiteit van Brussel]] had men meer geluk.<ref>Qua inkomsten zat de Brusselse universiteit nochtans in hetzelfde schuitje: net als de Leuvense universiteit had ze geen rechtspersoonlijkheid en was haar gaststad niet bij machte om grote sommen te verstrekken.</ref> Met steun van gulle mecenassen, onder wie [[Solvay, Ernest (1838-1922)|Ernest Solvay (1838-1922)]] en [[Warocqué, Raoul (1870-1917)|Raoul Warocqué]] werd vanaf 1891 in het Parc Léopold een heuse [[Cité scientifique Parc Léopold - Universiteit Brussel |Cité Scientifique]] uit de grond gestampt, met onder meer een [[Institut de physiologie Paul Héger – Universiteit Brussel| Instituten voor fysiologie]], voor [[Institut botanique – Universiteit Brussel| plantkunde]] en [[Institut d’anatomie– Universiteit Brussel |anatomie]]. 

<Br clear="all">
<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px"> Academie onttroond</div>
<br/>Vanaf de jaren 1870 brak dus een bouwperiode van imposante wetenschapspaleizen aan die in verschillende golven zou aanhouden tot na de eeuwwisseling.<ref>Een nieuw bouwgolf kwam er rond de jaren 1880-1890, met onder meer de bouw van grote bacteriologische instituten aan alle universiteiten.</ref> De grandioze gebouwen bevestigden en ondersteunden het toegenomen prestige van de disciplines die in het laatste kwart van de eeuw de ‘geest van het laboratoriumonderzoek’<ref>Geciteerd uit: Geert Vanpaemel, ''Wetenschap als roeping. Een geschiedenis van de Leuvense faculteit voor wetenschappen'', 69.</ref> hadden omarmd. Daarmee vestigde de universiteit zich definitief als dé site voor onderzoek. Hoogleraren werkten voortaan in de faculteit. De universiteit stootte daarmee de Academie voor Wetenschappen van de troon als voornaamste en meest prestigieuze site van wetenschappelijke vorsing en debat. De Academie had immers geen laboratoria gebouwd. Terwijl voor de universiteit een bruisende toekomst gloorde, verloor zij haar centrale positie in het Belgisch wetenschapslandschap. 

<br/>
:<font color="2F4F4F">| ''Lees ook het themaverhaal [[Wetenschap aan de Rijksuniversiteit (1817-1830)]]</font>
|}
<br/>
<br/>
<br/>
<br/>
<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px"> Noten</div>
<br/>
<references/>

<br/>
<div style="color:#DC143C;font-family:arial;font-style: normal; font-size:18px;font-weight: normal;text-align:left;letter-spacing: 3px"> Referenties</div>
<br/>*Vanpaemel, Geert, Wetenschap als roeping. Een geschiedenis van de Leuvense faculteit voor wetenschappen, Leuven, 2017.
*Wanson, Sonia, [http://www.aquarium-museum.ulg.ac.be/fr/pdf/publications/documents_thematiques/historique_institut.pdf  Historique de l’Institut de Zoologie “Edouard van Beneden”], geraadpleegd op 21/04/2017.
*Diser, Lyvia, ''Wetenschap op de proef. Laboratoria in het Belgisch overheidsbeleid (1870-1940)'', Leuven, 2016.
* Mark Derez, Jo Tollebeek en Geert Vanpaemel (red.), ''Album van een wetenschappelijke wereld – De Leuvense universiteit omstreeks 1900'', Leuven, 2012.
*De Bont, Raf, [http://www.vliz.be/imisdocs/publications/144297.pdf "Evolutionary Morphology in Belgium: The Fortunes of the "Van Beneden School," 1870-1900"], in: ''Journal of the History of Biology'', 41 (2008), nr. 1, 81-118.

* Culot, Édith, "L’Institut de Zoologie", in: ''Carnets du patrimoine'', nr. 47 (Le patrimoine de l’Université de Liège),‎ 2008.
*De Bont, Raf , ''Darwins kleinkinderen. De evolutieleer in België, 1865-1945'',  Nijmegen, 2008.
* Hamoir, Gabriel, ''La révolution évolutionniste en Belgique: du fixiste Pierre-Joseph Van Beneden à son fils darwiniste Edouard'', Luik, 2002.

*Halleux, Robert, [http://www.dbnl.org/tekst/hall014gesc02_01/hall014gesc02_01_0025.php “Naar de kern van het leven: de biologie”], in: {{ Halleux 1}}, 289-304.
* Despy-Meyer, Andrée, [http://www.dbnl.org/tekst/hall014gesc02_01/hall014gesc02_01_0008.php  "Instellingen en netwerken"], in: {{Halleux 1}}, 71.  

*Hamoir, Gabriel, "Du fixiste Pierre-Joseph Van Beneden à son fils darwiniste Edouard", in: ''Scientiarum Historia'', 26 (2000), 1-2, 145-159. 
*Leusen, I., [http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/000/663/972/RUG01-000663972_2012_0001_AC.pdf ''125 jaar fysiologie in de faculteit geneeskunde van de universiteit van Gent, 1817-1942''], Gent, 2000. 

* Langendries, Elienne en Simon-Vandermeersch, Anne-Marie, ''175 jaar Universiteit Gent – Ghent University 1817-1992'', Gent, 1992.
* ''150 jaar ingenieursopleiding aan de Rijksuniversiteit Gent'', Gent, 1986.
*Collignon, A., "A l’origine des grands Instituts universitaires liégeois: le vieux “Quartier de Bêche”", in: ''Revue médicale de Liège'', 41 (1986), 755-775.

*Gabriel, G., "L’extension de l’Université sur la rive droite à la fin du 19è siècle", in: ''Revue médicale de Liège'', 41 (1986), 776-778.
*Godeaux, J., "Cent ans de biologie marine et d’océanographie biologique à l’Institut de Zoologie Edouard Van Beneden", in: ''Revue médicale de Liège'', 41 (1986), 786-789.
*Brauman, Annick en Demanet, Marie, ''Le zoo, la cité scientifique et la ville'', Brussel, 1985.
*Florkin, Marcel, [http://www.google.be/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwjE8qyKv57TAhUCOxoKHa_mB7QQFggoMAA&url=http%3A%2F%2Fwww.vliz.be%2Fimisdocs%2Fpublications%2F224507.pdf&usg=AFQjCNF_OQYU5aHME_KFkwm0ROz_FFQhRg&sig2=SdM3myRfNhcu8GqOAvhw0w "L'Etat belge contre Van Beneden"], in: ''Chronique de l'Université de Liège'', Luik, 1967, 377-386.
*''Le mouvement scientifique en Belgique 1830-1905'', volume 1, Luik, 1907.
*''Université de Liège. Esquisse historique sur les bâtiments universitaires'', Luik, 1892.