Verschaffelt, Jules Émile (1870-1955)

EnglishNederlandsfrançais

FR

bron: Collectie Universiteitsarchief Gent

Natuurkundige, geboren te Gent op 27 januari 1870 en overleden in Den Haag op 22 december 1955.

Biografie

Verschaffelt studeerde vanaf 1880 Grieks-Latijn aan het Atheneum van Gent. In 1888 schreef hij zich in voor de opleiding natuurkunde aan de Rijksuniversiteit van Gent. In 1890 werd hij kandidaat in de wetenschappen en in 1893 doctor in de natuurwetenschappen. Na het behalen van zijn doctoraat kwam hij als vrije leerling terecht bij Julius MacLeod. Hij was eveneens gedurende twee jaar de hulp-assistent van professor Alphonse-François Renard. Tegelijkertijd studeerde hij wiskunde, natuurkunde en kristallografie om zich aan de geofysica te kunnen wijden. Onder leiding van Gustave-Léonard Van der Mensbrugghe en Edmond Van Aubel legde Verschaffelt zich verder toe op de studie van de natuurkunde en de fysische scheikunde.

Een studie over de brekingsindices van mengels, die hij onder leiding van Edmond Van Aubel uitvoerde , werd bekroond met een reisbeurs. Verschaffelt trok met deze reisbeurs voor twee jaar naar het buitenland. Aanvankelijk volgde hij in Amsterdam les van Van Hooff en Van der Waals. In 1894 reisde hij naar Leiden, waar hij ging werken in het cryogeen laboratorium van Kamerlingh Onnes en tegelijkertijd volgde hij les in de theoretische fysica gedoceerd door Lorentz. In 1898 trouwde hij in Leiden met Elisabeth Liebert. Hij zou met haar twee kinderen hebben.

In Nederland verwierf Verschaffelt in 1899 een doctorstitel met de publicatie Metingen over het verloop der isothermen van mengels van koolzuur en waterstof. Hierdoor kon hij doceren aan de Hogere Burgerschool te Dordrecht. Hij bleef deze functie uitoefenen tot in 1906, toen de ULB hem op 27 oktober 1906 tot docent experimentele natuurkunde benoemde. Op 4 juli 1914 werd hij tot gewoon hoogleraar gepromoveerd. In hetzelfde jaar was hij betrokken bij de organisatie van een Nederlandse expeditie voor de observatie van een totale zonsverduistering in Zweden. De Duitse inval belette deze onderneming.

Tijdens de oorlogsjaren kon Verschaffelt opnieuw terecht in het cryogeen laboratorium van Leiden, waar hij als assistent aan de slag ging. Hij nam ook een functie als leraar aan het Erasmus gymnasium (1914-1915) te Rotterdam op en gaf college aan de geïnterneerdenuniversiteit van Amersfoort . Zijn kinderen en vrouw waren meegereisd naar Nederland. Na de oorlog kon Verschaffelt zijn professoraat aan de ULB niet meer opnemen. Hij besloot zich in Nederland te vestigen als redacteur van de Archives néerlandaises des Sciences exactes et naturelles.

In 1923, bij de gedeeltelijke vernederlandsing van de Rijksuniversiteit van Gent aanvaardde Verschaffelt er de leerstoel in de proefondervindelijke natuurkunde. Op 29 januari 1929 werd hij aan dezelfde universiteit bevorderd tot gewoon hoogleraar. Hij stichtte er een natuurkundig instituut. In 1958 zou dit instituut naar hem genoemd worden. Op 19 januari 1940 werd hij toegelaten tot het emeritaat.

De oorlogsjaren spaarden de zeventigjarige emeritus hoogleraar niet. In mei en juni 1943 werd Verschaffelt gevangen gezet, omdat hij zich gekant had tegen het studentenverbond dat in de gunst van de Duitse bezetter stond. Hij had onder meer het erelidmaatschappij van dit verbond geweigerd. Ook had hij studenten aangespoord om geen lid van dit verbond te worden . Kort na de oorglog, in 1946 overleed daarenboven Verschaffelts echtgenote. Verschaffelt trok daarop in bij zijn dochter Françoise die in Nederland woonde en daar was getrouwd. Alvorens hij het land verliet schonk hij al zijn documenten en boeken aan de Universiteit van Gent.

Verschaffelt nam in 1927 het iniatief tot de Vakantieleergangen voor Wetenschappen (vanaf 1935 het MacLeod Congres). Hij was medeorganisator van de Vlaamse Natuur- en Wetenschappelijke Congressen en is redactielid van het Natuurwetenschappelijk Tijdschrift. In 1900 werd Verschaffelt gewoon lid van het Genootschap ter bevordering van natuur-, genees- en heelkunde te Amsterdam. In 1912 werd hij corresponderend lid van het Bataafs Genootschap te Rotterdam. In 1937 buitenlands lid van de Hollandese Maatschappij der Wetenschappen te Haarlem. In 1913 en 1934 volgden lidmaatschappen van de Wetenschappelijke Raad van de Koninklijke Sterrenwacht, de Wetenschappelijke Raad van het Koninklijk Meteorologisch Instituut en de Raad van Beheer van het Station voor Wetenschappelijk Onderzoek op het Jungfraujoch. Hij werd erelid van de Associtation belge du Froid verkozen en was lid en secretaris van de Wetenschappelijke Commissie van het Institut International de Physique Solvay.

Op 5 juni 1909 werd de hoogleraar corresponderend lid van de Académie royale des Sciences, des Lettres et des Beaux-Arts de Belgique . Op 14 juni 1919 volgde zijn verkiezing tot effectief lid. Tussen 1921 en 1923 was hij opnieuw geassocieerd lid. In 1935 werd hij directeur van de Klasse van de Wetenschappen. Na zijn emigratie bleef hij vanaf 3 juli 1946 betrokken bij de academie alsgeassocieerd lid.

Verschaffelt won verschillende prijzen en ontving onderscheidingen. In 1931 won hij de Tienjaarlijkse prijs van de Belgische Regering voor Natuurkunde (periode 1919-1928). Hij ontving in 1948 een eredoctoraat van de VUB. Hij werd ook gevraagd om les te geven aan de Universiteiten van Nancy (1936) en Aberdeen (1937). In 1919 werd hij Ridder in de Leopoldsorde, in 1931 Officier en in 1946 Commandeur in dezelfde Orde. In 1915 werd hij Officier, in 1937 Commandeur en in 1949 Grootofficier in de Kroonorde.

Werken

Verschaffelt hernam in Gent de onderzoekstraditie van Plateau en Van der Mensbrugghe over de vloeistoffysica. Merkwaardig is wel dat hij, ofschoon hij vaak wees op de grote achterstand van de Belgische natuurkunde, geen interesse toonde voor de relativiteitstheorie, noch voor de kwantummechanica, twee revolutionaire theorieën die tijdens het interbellum in het middelpunt van de internationale discussies stonden. Sterk beïnvloed door zijn Nederlandse voorbeelden, was hij een hevig pleitbezorger voor Nederlandstalige wetenschapsbeoefening in Vlaanderen en voor verregaande samenwerking tussen Nederlandse en Vlaamse geleerden. Niettemin kon hij zich niet vinden in de meer extreme eisen van de Vlaamse Beweging, wat zijn positie in deze politiek gespannen periode bemoeilijkte.

Verschaffelt was een pionier van het onderzoek over de isothermen van mengsels en over retrograde condensatie. Terwijl zijn experimentele werk zich vooral in het eerste gedeelte van zijn academische carrière situeert, legde hij zich in zijn latere jaren toe op de theoretische natuurkunde (namelijk thermomechanische methodes bij erg diverse verschijnselen). Zijn belangrijkste studie was de experimentele en theoretische studie van de toestandsvergelijking van zuivere stoffen en mengsels en van de capillaire verschijnselen in verband met de toestandsvergelijking (namelijk in de nabijheid van de kritische toestand).

Op het gebied van de oppervlaktespanning deed de hoogleraar onderzoek naar de opstijging van vloeistoffen in nauwe en brede buizen, de studie van de vormen van druppels, de wetten van de stalagmometrie, experimentele methodes voor de bepaling van de oppervlaktespanning door middel van schijvenafdrukking en de toepassing van deze methode bij vloeibaar gemaakte gassen.

Toen experimenteren moeilijker werd, wijdde hij zich aan de thermodynamische studie: onomkeerbare transformatie-verschijnselen, de rol van de affiniteit bij deze processe, de verdere uitbreiding van zijn methodes en zijn hypothesen in verband met irreversibele processen, ... Hij deed ook onderzoek op het gebied van de physische en geometrische optica.

Cursussen
Verschaffelt is de auteur van de leerboeken Praktische oefeningen in de natuurkunde en Thermostatica.

Publicaties

• Lijst met publicaties in: Henriot, E., "Verschaffelt Jules Emile", in: Annuaire ARB, jaargang 1957, p. 81-114.
• Lijst met publicaties in: Verhaeghe, J., "Verschaffelt Jules Emile", in: Liber Memorialis, Universiteit Gent, jaargang 1960, p. 129-138.
  

Bibliografie

• Henriot, E., "Verschaffelt Jules Emile", in: Annuaire ARB, jaargang 1957, p. 13-80.
• Henriot, E., "Verschaffelt Jules Emile", in: Florilège des sciences en Belgique, 1968, p. 205-218.
• Verhaeghe, J, "Verschaffelt Jules Emile", in: Nationaal Biografisch Woordenboek, vol. 2, kol. 903-906.
• Verhaeghe, J., "Verschaffelt Jules Emile", in: Liber Memorialis, Universiteit Gent, jaargang 1960, p. 127-129.