Difference between revisions of "Wetenschap aan de Rijksuniversiteit (1817-1830)"

De vereniging van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden in 1815 bracht een ingrijpende reorganisatie van het onderwijslandschap in het zuiden met zich mee. Naast athenea en normaalscholen stichtte Willem I rijksuniversiteiten in Luik, Leuven en Gent. Zoals gebruikelijk was, huisvestten die instellingen een faculteit voor rechtsgeleerdheid en een voor geneeskunde. Nieuw en minder evident was dat dit keer ook drie volwaardige wetenschapsfaculteiten, naast ook faculteiten voor letteren, het licht zagen…

Studeren voor wetenschapper

Op 9 oktober 1817 vond in de troonzaal van het Gentse stadhuis de plechtige opening van de Rijksuniversiteit Gent plaats. Bron: Mattheus Ignatius van Bree, Rijksmuseum via Wikimedia Commons.

Aan de Franse Université Impériale, met zijn 'Académies' in Brussel en Luik, werden weliswaar al sinds 1810 wetenschappelijke vakken gedoceerd. Ze waren het domein van de zogeheten 'Facultés de sciences mathématiques et physiques'. Maar deze facultés verschaften geen volwaardige wetenschapsopleiding. De wetenschapsvakken lagen in de lijn van de leerstof die leerlingen al eerder, aan de keizerlijke lyceums (opvolgers van de Centrale Scholen) te verwerken hadden gekregen. Ook de professoren van de wetenschapsfaculteiten waren grotendeels dezelfde als deze die aan de lycées lesgaven. Het doel van de facultés was dan ook niet het afleveren van gediplomeerde wetenschappers, maar wel het verstrekken van attesten aan studenten die zich op een opleiding in de 'hogere' faculteiten, met name die van geneeskunde, voorbereidden. Bovendien kregen enkel studenten met een letterendiploma toegang tot de vakken van de wetenschapsfaculteit. Omdat in Luik geen letterenfaculteit was ingericht, kreeg de wetenschapsfaculteit er enkel een handvol vrije leerlingen over de vloer.

In het najaar van 1817 openden de rijksuniversiteiten van Leuven, Luik en Gent hun deuren. Als onderwerp van een eigen faculteit kregen wetenschappen nu evenveel gewicht als de andere universitaire disciplines. De hoogleraren kregen een gelijk salaris als hun collega's aan de andere faculteiten, en zij kwamen - volgens een vastgelegde beurtrol - in aanmerking om rector te worden. Het onderwijs in de faculteit bestond uit een omvattende opleiding, waarvan het programma licht verschilde naargelang men zich voorbereidde op de geneeskunde, dan wel op het doctoraat in de wetenschappen. De faculteit was zoals voorheen ook de plek waar aspirant-kandidaten in de geneeskunde een toelatingsexamen moesten afleggen. Studenten van de wetenschapsfaculteit waren in vele opzichten gelijk aan studiegenoten in andere faculteiten: net als deze laatste konden zij meedingen naar universitaire wedstrijdmedailles en beurzen.

In Luik huisde de wetenschapsfaculteit in een voormalig gebouw van de Jésuites wallons, aan de oever van de Maas. Eerder al had het gebouw de Ecole Centrale en het Keizerlijk Lyceum gehuisvest. Bron: Remacle Leloup, 1740, via Wikimedia Commons.

Als volwaardige universiteitsafdeling konden de nieuwe wetenschapsfaculteiten hun studenten voor het eerst een uitgebreid lesprogramma aanbieden, dat diverse disciplines belichtte. Naast elementaire en hogere wiskunde, experimentele en wiskundige fysica, fysische sterrenkunde (astronomie physique), mathematische sterrenkunde (astronomie mathématique) en chemie moesten de wetenschapsfaculteiten ook natuurhistorische vakken aanbieden, zo stipuleerde het Koninklijk besluit van 25 september 1816. Studenten kregen les in dierkunde, plantkunde, plantenfysiologie, mineralogie en vergelijkende anatomie. Ook praktijkgeoriënteerde vakken als hydraulica en hydrostatica, toegepaste chemie en landbouweconomie kregen een plaats in het lesprogramma van de wetenschapsfaculteiten. Om te beantwoorden aan de economische noden van de regio werd in Luik bovendien een cursus metallurgie gecreëerd. Na enkele jaren werden daar cursussen bosbouwkunde en mijnbouwkunde aan toegevoegd.

Examens werden echter niet per vak georganiseerd, maar over het geheel van de leerstof in aanwezigheid van alle professoren van de faculteit. Dit liet toe dat studenten zelf een voorkeur konden laten blijken voor bepaalde onderwerpen waarover ze dan grondiger werden geëxamineerd. Daarnaast moesten de kandidaten een attest voorleggen dat ze 'met vrucht' verschillende vakken hadden gevolgd in de letterenfaculteit. Tijdens hun doctoraatsopleiding konden studenten ervoor kiezen om zich in een bepaalde wetenschapstak te specialiseren, en in dit specialisme een doctorstitel verwerven.

De plantentuin van de Leuvense universiteit in 1825. Bron: A. de Marbaix, in: Châteaux et monuments des Pays-bas.

De wetenschapsfaculteiten kwamen ook in de meest letterlijke zin de universiteit binnen: zij trokken in in de gebouwen die de steden aan de universiteiten afstonden. Aan de Gentse wetenschapsfaculteit werd - althans tijdelijk - een kapel in de Kortedagsteeg ter beschikking gesteld. De Luikenaren mochten zich in het hart van de stad in het oude Jezuïetencollege vestigen. In Leuven kon de faculteit van verspreide gebouwen gebruikmaken: het Maria Theresia-college voor chemie, het Koningscollege voor biologie en het Premonstreitcollege voor het onderricht in fysica.

Bovendien stonden de steden, op verzoek van de overheid, eigendommen aan de universiteit af voor de aanleg van wetenschappelijke collecties en bibliotheken. Deze bepaling kwam de wetenschapsfaculteiten zeker ten goede. Zo legde de stad Leuven voor de universiteit een stedelijke plantentuin aan. In Luik kon men dankzij stadssteun een laboratorium voor chemie inrichten en was er vanaf 1819 een botanische tuin voor de lessen beschikbaar. Ook de Gentse wetenschapsfaculteit kon voortaan voor de lessen plantkunde van een universitaire kruidtuin gebruikmaken.^[1] Het Gents stadsbestuur droeg ook een bibliotheekcollectie over. De overdracht van een verzameling fysica-instrumenten en een collectie van anatomische en pathologische preparaten kwam de wetenschapsfaculteit al even goed van pas. Daarnaast ontvingen de drie universiteiten opmerkelijke sommen voor de aankoop van natuurhistorische objecten.^[2]

De eerste beroepsgeleerden

Wetenschap als een volwaardige universitaire discipline, dat betekende ook dat vanaf nu een aantal personen wetenschap als beroep beoefende. Twaalf personen om precies te zijn, want elke wetenschapsfaculteit had recht op vier hoogleraren. Zoveel waren het er bij aanvang echter niet. De Nederlandse overheid had namelijk moeite om geschikte kandidaten te vinden. Een goede hoogleraar bezat een of meerdere diploma’s van een prestigieuze universiteit, kon wetenschappelijk onderzoek van eigen hand voorleggen en buigen op een jarenlange onderwijservaring. Dergelijke personen waren dun gezaaid in een regio die al jaren politiek onstabiel was en waar tot dusver geen echte wetenschapsopleiding had bestaan.

Jean Delvaux	Jean Sentelet	Jean-Baptiste van Mons

Met uitzondering dan van de mannen die aan de Centrale Scholen, de Keizerlijke lycea en de Faculté hadden gedoceerd. Niet alleen bezaten zij die cruciale onderwijservaring, zij behoorden ook tot de weinige Zuid-Nederlanders met een doctorstitel, behaald hetzij te Leuven, hetzij in het buitenland.^[3] Men haastte zich dan ook ze opnieuw aan te werven. Zo benoemde de Rijksuniversiteit van Luik de arts en scheikundige Jean Delvaux voor de cursussen natuurkunde en chemie en de Leuvense alumnus en wiskundige Jean Vanderheyden voor het mathematische luik van het lesprogramma. De gerenommeerde all round geleerde en polyglot Jean-Baptiste Van Mons werd door de Rijksuniversiteit van Leuven opgevist. De 63-jarige fysicus Jean Sentelet, die onder Frans bewind aan de Faculté in Brussel gedoceerd had, kon eveneens aan de Leuvense universiteit zijn onderwijsopdracht hervatten.

Jacob van Breda	Rijk (Richard) van Rees

Voor de andere posities zag het bestuur van het Verenigd Koninkrijk zich naar eigen zeggen genoodzaakt om buiten de grenzen van de Zuidelijke Nederlanden te scouten. Deze import van uitheemse mankracht schoot heel wat inwoners in het verkeerde keelgat. Vanuit de overheid klonk het verweer dat wetenschapsbeoefening zich vandaag de dag niet meer in een nationaal isolement kon verbergen. Bij uitstek een klein land moest van zijn positie temidden van grote wetenschapsnaties gebruikmaken om banden te smeden en zich te verrijken. Maar beleidsmakers hadden ook een politiek-strategische agenda: buitenlandse geleerden konden de overheersende romaanse invloed in het zuiden terug in balans brengen. Geleerden uit het noorden van het rijk vormden daarom aantrekkelijke kandidaten. Zij zouden de Nederlandse taal in het verfranste zuidelijk onderwijs binnenbrengen.^[4] In 1820 bood het bestuur de in Leiden opgeleide bioloog Jacob van Breda een positie als hoogleraar natuurlijke historie aan de wetenschapsfaculteit van de Rijksuniversiteit van Gent aan. Aan de universiteit van Luik kwam de piepjonge Utrechtse alumnus, de wiskundige Rijk van Rees het team versterken.

Heinrich Moritz Gaëde	Franz Göbel

Misschien nog meer geliefd waren de Duitse geleerden. De Germaanse wetenschapscultuur met zijn sterke intellectuele discipline en synthetische ideeëncoördinatie kon op die manier in de zuidelijke provinciën ingang vinden en zo tegenwicht bieden aan de overheersende Franse invloed. De Gentse faculteit bood een leerstoel aan aan de in Tübingen opgeleide wiskundige Johan Karl Hauff^[5] en aan Franz-Peter Cassel, een botanicus met een Parijs doctorsdiploma in de geneeskunde en een jarenlange ervaring als gymnasiumleraar. De universiteit van Luik, die nog een hoogleraar voor het onderricht in de natuurwetenschappen miste – Vanderheyden doceerde wiskundige vakken en Delvaux fysica en chemie – wierf in 1818 de 23-jarige Duitser Heinrich Moritz Gaëde aan. Gaëde, een kersverse doctor van de Universiteit van Kiel, had ondanks zijn jeugdige leeftijd al een aantal gewaardeerde wetenschappelijke publicaties, onder meer over de anatomie van insecten, op zijn naam staan. Zijn observatievermogen bij dissecties en zijn behendigheid met de microscoop werden door zijn leermeesters geprezen. In 1825 trad ook de Heidelbergse bosbouwkundige Valentin Bronn tot het Luikse korps toe. En in Leuven vervoegde de pas afgestudeerde filosoof en wiskundige Franz Jacob Göbel en – het daaropvolgende academiejaar – de Würzburgse botanicus Franz Adelmann het tot dan toe zuiver Zuid-Nederlandse tweemansteam van Van Mons en Sentelet. Adelmann was weliswaar geen zuivere ‘import’, hij woonde al drie jaar in de streek en werkte als hoofdapotheker in het Sint-Elisabethgasthuis in Antwerpen.

Een bescheiden begin

Hoewel de oprichting van drie volwaardige wetenschapsfaculteiten een belangrijke stap was in de ontwikkeling van de Belgische wetenschappen, mag hun omvang in deze aanvangsperiode niet worden overschat. In het eerste academiejaar hadden de drie faculteiten samen een bezetting van slechts acht hoogleraren. Dat aantal nam doorheen het volgende decennium toe tot een nog steeds bescheiden elf gewoon hoogleraren en 2 buitengewoon hoogleraren in 1825.^[6] Dankzij de handige politiek-strategische evenwichtspolitiek van Den Haag waren daar een aantal wetenschappelijke hoogvliegers bij. Van sommige anderen kon men zich vragen stellen over hun ervaring of hun geschiktheid voor de betrekking.

Jean Garnier

Inderdaad, de Franse wiskundige en oud-leraar van de Ecole Polytechnique Jean Garnier was een befaamde geleerde met een talent voor het opstellen van pedagogische handboeken. En de Duitse Gaëde werd beschouwd als een beloftevol aanstormend talent. Maar Hauffs aanstelling voor de vakken fysica en chemie was helemaal niet in de lijn van zijn curriculum vitae en publicatielijst, die geheel rond wiskunde draaiden. En de kersverse Leuvense hoogleraar Göbel moest op het moment van zijn aanstelling op de wiskundeleerstoel nog zijn eindexamen afleggen en slaagde in eerste instantie niet… voor wiskunde. Zijn landgenoot Adelmann begon zijn hoogleraarschap wellicht zelfs zónder doctorsdiploma. Pas enkele maanden na zijn aanstelling promoveerde men hem tot doctor honoris causa. Vele hoogleraren waren bovendien erg jong. Op de oud-leraren van de centrale scholen en de facultés na, waren alle hoogleraren in de periode 1817-1830 tussen 23 en 35 jaar oud. Een derde van het korps was zelfs jonger dan 30 jaar. Deze mannen waren dus niet eens zoveel ouder dan de studenten aan wie ze doceerden.

Van hun kant bezaten de wetenschapsstudenten vaak onvoldoende voorkennis om de gevorderde wiskunde van de universiteitsopleiding aan te vatten. Aan de middelbare onderwijsinstellingen werden wiskundige vakken namelijk lange tijd verwaarloosd. Dit had nefaste gevolgen voor de kwaliteit van het wiskundeonderwijs aan de wetenschapsfaculteiten. Pas in 1826 werd de toegang tot de universiteit verstrengd, en moesten kandidaat-studenten een certificaat van de stand van hun kennis in rekenen, algebra (tot en met tweedegraadsvergelijkingen) en meetkunde (tot en met rechtlijnige driehoeksmeting) voorleggen. Bij gebrek aan een dergelijk certificaat moest de kandidaat-student een ingangsexamen aan de faculteit wetenschappen afleggen.^[7] Tegelijkertijd werd het wiskundelespakket van de middelbare scholen uitgebreid.

De faculteiten voor wetenschappen werden vooral gevolgd door studenten die daarna geneeskunde gingen studeren. In de periode 1817 tot 1834 studeerden 2627 studenten aan de drie faculteiten. Daarentegen kon het doctoraat op heel weinig belangstelling rekenen. De drie faculteiten samen leverden in deze periode in ieder geval samen slechts 35 doctores af.^[8] Maar onder deze 35 jongemannen bevonden zich ook degenen die samen een eerste generatie van internationaal gereputeerde Belgische geleerden zouden vormen. Onder andere de Gentse alumni Adolphe Quetelet, Jean Lemaire, Jean Timmermans, Charles Morren en Daniel Mareska kwamen in het pantheon van Belgische wetenschappers terecht. In Luik studeerden Martin Martens, Michel Gloesener, Joseph Plateau en Edouard Jacquemyns af. Uit Leuven kwamen Pierre Hensmans, Jean Kickx, Jean-Servais Stas, Laurent-Guillaume De Koninck en Pierre Joseph Van Beneden.^[9]

Het einde van de wetenschapsfaculteiten?

Germinal Pierre Dandelin

De Belgische opstand van 1830 veroorzaakte deining in het universitair landschap. In afwachting van een reorganisatie van het universitair onderwijs hief het nieuwe bestuur de wetenschapsfaculteiten van Leuven en Gent op. Enkel Luik behield zijn faculteit.^[10] Met het verdwijnen van twee wetenschapsfaculteiten waren er plots hoogleraren op overschot. De ouderen onder hen, zoals Garnier en Hauff werden op non-actief gesteld. ^[11] Aan Van Mons werd in 1835 het emeritaat verleend. Anderen vertrokken vrijwillig. Zo verliet de Luikse hoogleraar Germinal Pierre Dandelin zijn leerstoel mijnbouwkunde om als artilleriecommandant in de stadswacht de wapens op te nemen in de revolutie. Maar er vielen ook naakte ontslagen, die de buitenlandse docenten troffen.

Hoogleraren van Noord-Nederlandse herkomst waren in het heersende anti-Nederlandse klimaat sowieso kop van jut. In Luik werd Van Rees uit zijn functies ontheven. Er was een interventie van Willem I nodig voor hij kon benoemd worden in Utrecht. Van Rees behield wel goede betrekkingen met België. Anders verliep het voor Van Breda in Gent. Deze zag zich, ondanks zijn kersverse benoeming tot rector van de universiteit, gedwongen hals over kop de stad te ontvluchten. Pas het daaropvolgende jaar achtte Van Breda het veilig genoeg om naar België terug te keren om er zijn manuscripten en studies op te halen. Een foute inschatting, want hij slaagde er ternauwernood in een arrestatie te ontlopen.^[12] Niet alleen Hollanderhaat, ook anti-Duitse sentimenten staken de kop op – het huis van Oranje Nassau had Germaanse wortels. Goebel en Adelmann werden met onmiddellijke ingang ontslagen. Beiden keerden terug naar hun land. Aan Bronn vroeg het Luikse universiteitsbestuur om op de leerstoel bosbouwkunde aan te blijven, maar hij verkoos om het gastvrijer thuisoord op te zoeken, waar hem een aanstelling aan de nieuwe Bosbouwschool van het Polytechnisch Instituut te Karlsruhe wachtte.

Michel Gloesener	Gasparo Pagani

Met alle ontslagen en vertrekken bleven in Luik nog slechts twee hoogleraren over: de Belgische Delvaux en de Duitse Gaëde. De niet ontslagen hoogleraren van de opgeheven wetenschapsfaculteiten werden overgeplaatst naar Luik, om er de vrijgekomen posities in te vullen. Gasparo Pagani werd aangesteld voor de wiskundevakken, Michel Gloesener voor de fysische vakken en Jean Lemaire voor onder meer algebra, geometrie en differentiaalrekenen.

Met de vestiging van wetenschapsfaculteiten in Gent en Luik door de Belgische overheid in 1835 en de al eerdere oprichting van twee vrije universiteiten in Leuven en Brussel, was de toekomst van universitaire wetenschapsbeoefening en zijn vertegenwoordigers voortaan verzekerd.