|
De Caïds waren in hun nopjes. "Les Caïds" was de bijnaam die Jean Willems (tweede van rechts op de foto) en Marcel Dubuisson in het begin van de jaren zestig kregen. Jean Willems was secretaris-generaal van het Nationaal Fonds Voor Wetenschappelijk Onderzoek, Marcel Dubuisson was rector van de Rijksuniversiteit Luik. Ze riepen de Nationale Commissie voor Wetenschappen in het leven, die op de avond van 5 mei 1959 haar werkzaamheden afrondde in het Paleis der Academiën, in aanwezigheid van Koning Boudewijn en de regering. Ze hadden samen een grote overwinning behaald: een massale herfinanciering van het fundamenteel onderzoek in België door de overheid. Maar ze zouden al snel ontdekken dat publieke onderzoeksfinanciering een prijs had...
- | Om meer weten over wat voorafging, lees Voor wetenschap en vaderland. Het Belgische wetenschapsbeleid.
Een voet tussen de deur (van de wetenschap)
Niet iedereen was tevreden met de conclusies van de Nationale Commissie voor Wetenschappen. De christendemocraat Pierre Harmel en zijn rechterhand, André Molitor, waren bezorgd over het overwicht van de academici en over de nadruk die werd gelegd op fundamenteel onderzoek in het grote plan om de Belgische wetenschap te herfinancieren. Volgens Harmel en Molitor moest de massale herfinanciering van de wetenschap niet alleen een betere coördinatie van het onderzoek inhouden, maar ook de programmering en oriëntatie ervan verbeteren in de zin van de economische en sociale belangen van België. Deze mening werd gedeeld door de Brusselse financiële sector en het Verbond der Belgische Nijverheid (de voorloper van het Verbond van Belgische Ondernemingen), die bijdroegen aan de "effort national" van 1959.
Pierre Harmel had een troef: hij werd benoemd tot Minister van Culturele Zaken van de nieuwe regering Eyskens, een coalitie tussen christendemocraten en liberalen na het Schoolpact (1958). De rivaliteit tussen katholieken en vrijzinnigen was echter ver van verdwenen. Het nieuwe ministerie, opgericht als een gewone delegatie van de bevoegdheden van de Eerste Minister en zonder een eigen administratie, was immers verantwoordelijk voor de coördinatie van de financiering voor wetenschappelijk onderzoek door de verschillende ministeries. Daarmee had de katholieke zuil het wetenschappelijk beleid discreet weggehaald van het Ministerie van Openbaar Onderwijs, een traditioneel vrijzinnig bastion, dat het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek en de Academiën subsidieerde. Charles Moureaux, de liberale Minister van het Openbaar Onderwijs in de regering Eyskens III, was zich bewust van deze toestand en probeerde tevergeefs de verschuiving van het wetenschapsbeleid naar de katholieke invloedssfeer tegen te houden.[1] Na de afschaffing van het Ministerie van Culturele Zaken in 1961, werd het wetenschapsbeleid overgedragen aan de Eerste Minister (die in België in die tijd bijna altijd een christendemocraat was).
|
|
| Marcel Dubuisson, rector van de universiteit van Luik tussen 1954 en 1971. Bron: "Galerie des Doyens de la Faculté des Sciences de l'Université de Liège" in Université de Liège, Site de la Faculté des Sciences de l'Université de Liège, [Online], pagina geraadpleegd op 23 maart 2019.
|
Aan de andere kant bevond Marcel Dubuisson zich in een machtspositie. Volgens hem was de speelruimte van de Nationale Commissie voor de Wetenschappen noodzakelijkerwijs beperkt, gezien de korte tijd die zij had om haar werkzaamheden uit te voeren. Ook had hij zelf in een subcommissieverslag de oprichting van een Nationale Raad voor Onderzoek en Hoger Onderwijs aanbevolen. Deze Raad zou bestaan uit vertegenwoordigers van de wetenschappelijke, economische en sociale sectoren, en werd door de regering aangewezen. De Nationale Raad voor Onderzoek en Hoger Onderwijs zou de facto de wetenschap in België leiden: het zou voortdurend moeten onderzoeken hoe de situatie van de instellingen voor hoger onderwijs en onderzoek kon worden verbeterd en zou op eigen initiatief adviezen kunnen uitbrengen aan de regering. De regering zelf zou verplicht zijn de Nationale Raad voor Onderzoek en Hoger Onderwijs te raadplegen voordat zij beslissingen op wetenschappelijk gebied nam (in het bijzonder op financieel vlak). In tegenstelling tot het Ministerie van Culturele Zaken zou de Raad beschikken over administratieve diensten.
Dit voorstel werd niet zo gemakkelijk aangenomen. De besprekingen binnen de Nationale Commissie voor Wetenschappen waren bijzonder uitbundig. “Meerdere keren liep bijna alles in het honderd. Sterke persoonlijkheden botsten met elkaar: Dubuisson, Seeldraers, Janne en vele anderen, wiens opvattingen ver uit elkaar lagen, en die meer dan zichzelf, ook aanzienlijke materiële en vooral intellectuele belangen vertegenwoordigden,” schreef André Molitor (die als kabinetschef voor Culturele Zaken aanwezig was).[2] Dubuisson moest vervolgens persoonlijk met Pierre Harmel onderhandelen om zijn standpunten erdoor te krijgen.[3] Deze onderhandelingen hebben geleid tot een compromis vol dubbelzinnigheden. Bij Koninklijk Besluit van 16 juni 1959 richtte Harmel de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid op, een openbare instelling die volledig onafhankelijk was van de regering. De naamsverandering was al een aanwijzing van een nieuwe opvatting van de wetenschap, meer dirigistisch dan het oude “système francquiste”. De compositie gaf de vertegenwoordigers van de industrie meer ruimte dan Marcel Dubuisson had gehoopt. Zonder rechtspersoonlijkheid was de Raad bovendien juridisch blootgesteld aan elk koninklijk besluit.[4]
Scientia potestas est
De Luikse rector was niet aan het eind van zijn moeilijkheden. In haar eerste jaren van bestaan verspreidde de Raad volgens hem eindeloze rapporten, weliswaar van hoge kwaliteit, maar onleesbaar door politici. Vervolgens werd het nationaal wetenschappelijk belang in het onderzoek snel aan de kant geschoven door conflicten tussen onderzoeksinstellingen, politieke clans en taalgroepen. De leden van de Raad waren zorgvuldig geselecteerd om alle betrokken belangengroepen te vertegenwoordigen en volgens Dubuisson probeerden ze vooral elk hun eigen belangen het best te verdedigen… onder andere vanwege de ingekrompen vrijgevigheid van de overheid na 1965. Universiteiten en andere onderzoeksinstellingen toonden bovendien weinig enthousiasme om samen te werken. De eerste grote onderneming van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid was de inventarisering van het "wetenschappelijk potentieel van België" en van de middelen die aan de verschillende vakgebieden en instellingen werden toegekend: veel instellingen waren echter erg terughoudend om hun financieringsbronnen bekend te maken. Ze vreesden een vermomde inspectie die zou leiden tot begrotingsbezuinigingen of meer autoritaire programma's.[5]
Terwijl hij benaderd was voor het voorzitterschap van de Raad, raakte Dubuisson verwikkeld in taalkundige en levensbeschouwelijke geschillen. Pierre Harmel, die de kandidatuur van de Luikse rector steunde, had er daarnaast toch sterk op aangedrongen dat André Molitor, zijn kabinetschef voor Culturele Zaken, secretaris van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid zou worden. Maar Molitor was katholiek en Franstalig: de voorzitter moest dus een vrijzinnige Nederlandstalige zijn. Het werd professor Lucien Massart, een Gentse socialist. Marcel Dubuisson moest zich tevreden stellen met de titel van "eerste ondervoorzitter".[6] Hij tolereerde niet lang (wat hij omschrijft als) Massarts amateurisme en zijn neiging om initiatieven te nemen zonder zijn collega's te raadplegen. Op 13 mei 1964 verliet hij de Raad tijdens een vergadering en diende hij zijn ontslag in bij de Eerste Minister.[7]
|
|
| Jacques Spaey. Bron : Omslag van La Relève, 27ste jaar, nr. 31-37, 11 septembre 1971.
|
Dubuisson keerde in 1966 terug naar de Raad. Maar deze keer was het het secretariaat van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid dat hem een moeilijke tijd zou bezorgen. Molitor had de Raad verlaten om kabinetschef van Koning Boudewijn te worden. In juni 1961 werd hij (op zijn verzoek) vervangen door de Gentse katholiek Jacques Spaey. Dr. Spaey werd al gauw een nachtmerrie voor Willems en Dubuisson…
Spaey was een van de naaste medewerkers van Théo Lefèvre, Eerste Minister tussen 1961 en 1965. Hij adviseerde hem over het wetenschapsbeleid. Aangezien hij rechtstreeks door de Premier werd aangewezen, diende hij zich enkel te verantwoorden aan hem. Volgens Dubuisson trachtte Spaey vooral de christendemocratische controle over het wetenschapsbeleid te verstreken. Hij botste dan ook regelmatig met Fredi Darimont, hoogleraar aan de Faculteit Wetenschappen van de Universiteit van Luik en lid van de Raad in de hoedanigheid van directeur-generaal van het Bestuur Hoger Onderwijs.[8]
De spanningen gingen niettemin verder dan de gewone ruzies tussen muts en mijter. Ze betroffen het wetenschapsbeleid zelf. Waar 'de Caïds' de nadruk legden op het fundamenteel onderzoek en de autonomie van wetenschappers, stelde Spaey luid en duidelijk dat “een wetenschapsbeleid met wetenschappers gevoerd moet worden, maar niet door hen.”[9] Hij bekritiseerde het "wetenschappelijk corporatisme” en de “aristocratische houding van meer dan één puristische wetenschapper” en was van mening dat wetenschappelijke privé-stichtingen ouderwets waren. Hun selectiesysteem, dat uitsluitend op wetenschappelijke verdiensten berustte, mag dan geldig zijn geweest voor individuele beurzen, maar als het ging om de grootschalige wetenschap (Big Science), met een peperdure apparatuur die door de overheid moest betaald worden, vond hij dat “criteria van opportuniteit en efficiëntie” de voorkeur moesten krijgen. Samengevat: het economisch nut eerst.[10] In 1965 stelde Jacques Spaey in een aan de OECD voorgelegd rapport de zwakke overheidsfinanciering van industrieel onderzoek aan de kaak. Bovendien waren de overheidsmiddelen voor Research & Development vooral samengetrokken in verouderde, nog steeds dominante maar voor achteruitgang bestemde industrieën.[11] De secretaris van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid was echter niet van mening dat de overheid “zijn wetenschappers aan politieke doelen moest onderwerpen”. Integendeel, de goede planner moet hen bij zijn projecten betrekken en “door iedereen minimale middelen toe te kennen, zal hij er dus naar streven om alle takken van het wetenschappelijk denken in leven te houden en geen enkel bewust op te geven.”[12]
Dr. Jacques Spaey, wiens buitengewone werkvermogen erkend waren zelfs door Dubuisson, beschikte over een geducht wapen: de administratieve diensten van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid, gevestigd op de Wetenschapsstraat 8. Die waren opgesteld als een onderzoeksbureau ten dienste van de Raad en stonden onder de verantwoordelijkheid van de secretaris. Maar daardoor ontwikkelde de administratie geleidelijk haar eigen expertise op het gebied van onderzoeksmanagement. Wetenschappers en hun vertegenwoordigers werden minder noodzakelijk als deskundigen voor de overheid. Het werd mogelijk om "wetenschappelijke activiteiten wetenschappelijk te beheren" (Spaey).[13] Kennis is macht. En een ploeg voltijdse ambtenaren heeft altijd een voordeel ten opzichte van adviseurs die vooral bezig zijn met hun respectievelijke instellingen en organisaties. De diensten van het secretariaat hebben de traagheid van de werkzaamheden van de Raad gecompenseerd of benut (afhankelijk van het standpunt dat men inneemt) en produceerden talrijke initiatieven en diepgaande verslagen. Secretaris Spaey legde ze vervolgens aan de leden van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid voor, ongeacht het verloop van de besprekingen die daar plaatsvonden – hij deed dit vaak onverwacht, zodat de vertegenwoordigers van de wetenschappelijke instellingen niet de tijd hadden om deze te wijzigen of zelfs maar te lezen.[14] De Raad waarvan Dubuisson gedroomd had was gewoon een goedkeurorgaan geworden voor besluiten, die reeds in grote mate genomen waren door het secretariaat, dat ondergeschikt was aan de politici. Begin 1968 ontploften de spanningen tussen de Raad en zijn secretariaat. Ontgoocheld nam de Luikse rector opnieuw ontslag, gevolgd door de rectoren van Gent en Brussel en in november door voorzitter Jef Rens.[15]
De aanval
In de zomer van datzelfde jaar lanceerden de christendemocraten een echt staatsoffensief. Binnen de nieuwe regering van Eyskens werd er een Ministerie van Politiek en Wetenschappelijke Programmatie opgericht en toevertrouwd aan Theo Lefèvre, met Jacques Spaey als secretaris-generaal.[16] Twee koninklijke besluiten voldeden om de studiediensten van de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid aan de administraties van dit nieuw ministerie toe te voegen, zoals aanbevolen door de UNESCO. Zo ontstonden de Diensten voor Programmatie van het Wetenschapsbeleid of DPWB, de voorganger van Belspo. Zij vormden voortaan de kern van het Belgische wetenschapsbeleid, soms onder toezicht van een minister, en soms onder toezicht van een staatssecretaris. De Nationale Raad, een onafhankelijk orgaan dat nu geen onderzoeksdiensten meer had, was dus omgevormd tot een gewone adviesorgaan van het wetenschapsbeleid, onder ministerieel toezicht. Daarmee taande haar invloed.
Om deze finale overwinning van de overheid te verklaren, moet gewezen worden op de moeilijke positie van wetenschap en hoger onderwijs aan het einde van de jaren zestig. Mei ‘68 deed de universitaire instellingen op hun grondvesten beven. 'Leuven Vlaams' getuigde van de stellige wil in het noorden van het land om in onderzoek en hoger onderwijs de gelijkheid tussen Nederlandstaligen en Franstaligen te bereiken.[17] In de lijn van de traditie van de Egmontstraat wilden Dubuisson en Willems kandidaten en onderzoeksprojecten uitsluitend beoordelen op basis van hun wetenschappelijke kwaliteiten, binnen het "nationale kader van de wetenschap".[18] Daarentegen waren meer en meer Vlaamse academici van mening dat een evenwicht tussen de culturele gemeenschappen noodzakelijk was, door het invoeren van “quota’s”.
In de loop van de jaren zestig hadden zich steeds meer kleine maar belangrijke geschillen voorgedaan tussen het NFWO enerzijds en het de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid en vervolgens de Diensten voor Programmatie van het Wetenschapsbeleid anderzijds. De Wetenschapsstraat wilde haar visie op de buitengewone overheidsinvesteringen in de wetenschap opleggen, terwijl de Egmontstraat haar volledige onafhankelijkheid en politieke "neutraliteit" bij de selectie van de onderzoeksprojecten trachtte te behouden. Van 1961 tot 1965 hebben het Nationaal Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek en de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid onderling strijd geleverd om de voogdij van het nieuw Fonds voor Collectief Fundamenteel Onderzoek. Het ontstaan van dit Fonds betekende een triomf voor de Big Science projecten. In 1968 ontvingen het FCFO, het FGWO en het IIKW, elk een subsidie van de overheid die dubbel zo groot was als deze van het NFWO.[19] De overheid slaagde er ook in om het NFWO buiten het beheer van het ruimte-onderzoek te houden. Daarenboven mengde de Nationale Raad voor Wetenschapsbeleid zich in de interne aangelegenheden van het NFWO door bijvoorbeeld voor te stellen dat het Fonds de kosten van beurzen voor de laboratoria voor universiteiten zelf dekt.
De frontale aanval vond plaats in februari 1968. In de Kamer stelde Théo Lefèvre voor (waarschijnlijk onder advies van Jacques Spaey) om een "Nationaal Instituut voor Fundamenteel Wetenschappelijk Onderzoek" op te richten ter vervanging van het NFWO! Dit instituut zou minstens de overheidssubsidies krijgen die het fonds toen ontving, waardoor de betekenis van het NFWO werd teruggebracht tot een magere ondersteunende rol op het gebied van de wetenschapsfinanciering. Net als het IWONL zou het Nationaal Instituut voor Fundamenteel Wetenschappelijk Onderzoek een openbare instelling met rechtspersoonlijkheid zijn, onder voorbehoud van het door de regering vastgestelde plan. De overheid zou het bestuur zelf kiezen, zonder rekening te houden met de vertegenwoordiging van de verschillende wetenschappelijke instellingen. Ten slotte zou het Nationaal Instituut zorgdragen voor "een rechtvaardige verdeling van de studiebeurzen en subsidies tussen de verschillende ideologische stromingen en tussen de nationale culturele gemeenschappen.[20]
|
|
| De monarchie had een historische band met de NFWO. Hier Jean Willems met Koning Boudewijn, in 1960, ter gelegenheid van de 40ste verjaardag van het Agentschap Belga. Bron : Herinneringen aan Jean Willems (1895-1970), Brussel, FWO, 1972, p. 13.
|
Paniek in de Egmontstraat. Jean Willems riep alle NFWO-leiders op om hun netwerken te mobiliseren om de onafhankelijkheid van het Fonds te verdedigen en overwoog zelfs een beroep op de Koning. Deze mobilisatie heeft het Lefèvre-project tot stilstand gebracht: het NFWO was veilig. Zijn commissies zouden de selectie, opleiding en basisfinanciering voor onderzoekers behouden. Om echter elke kritiek te vermijden, greep het Fonds het voortouw en nam het maatregelen om de gelijkheid tussen de gemeenschappen te waarborgen: de taalpariteit in de raad van bestuur en in de wetenschappelijke selectiecomités, vervolgens de scheiding van de budgetten voor Nederlandstaligen en Franstaligen en ten slotte een overfinanciering als inhaalslag ten gunste van de Vlaamse onderzoekers (1970).[21]
De drie duellisten verdwenen kort daarna. Jacques Spaey overleed in 1971, slechts 63 jaar oud. Een jaar eerder was Jean Willems hem voorgegaan en in 1974 stierf Dubuisson, 'de laatste prins-bisschop van Luik', in een auto-ongeval. Met de economische crisis van de jaren zeventig, de bezuinigingen en de staatshervormingen begon er een nieuw tijdperk voor het Belgische wetenschapsbeleid…
|
